स्वाध्याय इयत्ता दहावी इतिहास . स्वाध्याय इतिहास लेखन पाश्चात्य परंपरा . धडा पहिला
१. अ) दिलेल्या पर्याांयापैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
१) आधुनिक इतिहास लेखनाचा जनक................. यास म्हणता येईल.
१✓. व्हॉल्टेअर. २. रेने देकार्ते
३. लिओपोल्ड रांके. ४. कार्ल मार्क्स
व्हॉल्टेअर
२. आर्केओलॉजी ऑफ नॉलेज हा ग्रंथ .............. यांनी लिहिला.
१. कार्ल मार्क्स. २✓. मायकेल फुको
३.लसीऑ फेबर. ४.व्हॉल्टेअर
मायकेल फुको
ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी दुरुस्त करून पुन्हा लिहा.
१. जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल- रिझन इन हिस्टरी
२. लिओपोल्ड व्हॉन रांके- द थिअरी अँड प्रॅक्टीस ऑफ हिस्टरी
३. हिरोडोट्स- द हिस्टरी
४. कार्ल मार्क्स- डिसकोस ऑन द मेथड
२. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा
१. द्वंद्ववाद-१.एखाद्या घटनेचा अर्थ लावण्यासाठी परस्पर विरुद्ध असे दोन सिद्धांत मांडून त्यातून योग्य तर्क लावला जातो. या मांडणीला "द्वंद्ववाद" असे म्हणतात. जॉर्ज हेगेल यांनी या सिद्धांताची मांडणी केली आहे.
२. दोन्ही परस्पर विरुद्ध सिद्धांताची उलट सुलट चर्चा केल्यावर दोन्ही सिद्धांतातील सार असलेली समन्वयात्मक मांडणी करता येते. असे न केल्यास मानवी मनाला त्या घटनेचे नीट आकलन होत नाही.
३. थोडक्यात दोन परस्पर विरोधी विचारांच्या चर्चेतून जी समन्वयात्मक मांडणी होते पद्धतीलाच द्वंद्ववाद असे म्हणतात.
२.ॲनल्स प्रणाली-१. राजकीय अभ्यासाबरोबरच स्थानिक लोक ,तत्कालीन हवामान,व्यापार, शेती ,तंत्रज्ञान, दळणवळण व संपर्काची साधने सामाजिक विभागणी आणि समूहाची मानसिकता यांचाही अभ्यास करणे महत्त्वाचे मानले जाऊ लागले. या विचार प्रणालीला ॲनल्स प्रणाली असे म्हणतात.
२. एनिमल्स म्हणजे वार्षिक इतिवृत्तघटना ज्या काळात घडली तिचा केवळ राजकीयच नव्हे; तर तत्कालीन, सामाजिक, आर्थिक इत्यादी सर्वांगाने अभ्यास केला पाहिजे; असे मानणारी "ॲनल्स प्रणाली"इतिहासकारांनी प्रथम विकसित केली.
३.पुढील विधाने स्पष्ट करा
१. स्रियांच्या आयुष्यवर निगडीत विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले
१. इतिहास लेखनात पुरुषप्रधान दृष्ट कोणाच प्रभाव होता. सीमॉ द बोव्हा या फ्रेंच विदुषीनेइतिहास लेखनात स्रीवादी भूमिका मांडली.
२. इतिहास लेखनाच्या क्षेत्रातील पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा पुनर्विचार करण्यावर भर दिला.
३. सिमॉ- द- बोव्हा यांच्या या स्रीवादी भूमिकेमुळे स्रियांशी सबंधित नोकरी, ट्रेड युनियन, स्रीयांचे कौटुंबिक जीवन यांच्याशी निगडीत विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले.
२.फूको यांच्या लेखनपद्धतीला ज्ञानाचे पुरातत्व म्हटले आहे.
मायकेल फूको यांनी कालक्रमानुसार इतिहासाची अखंड मांडणी करण्याची पद्धती चुकीची ठरवली.
२. त्यांच्या मते, अंतिम सत्यापर्यंत पोहचणे, हे पुरत्वत्वाचे उद्दिष्ट नसून भूतकाळातील स्थित्यंतराचे म्हणजेच बदलांचे स्पष्टीकरण देण्याचा पुरातत्वाचा प्रयत्न असतो.
३. फूको यांनी इतिहासातील स्थित्यंतराचे स्पष्टीकरण देण्यावर अधिक भर दिला; म्हणून त्यांच्या लेखन पद्धतीला ' ज्ञानाचे पुरातत्व' असे म्हटले आहे.
४. पुढील प्रश्नांची 30 ते 40 शब्दात उत्तरे लिहा.
१. इतिहास लेखन म्हणजे काय?
इतिहास लेखनात पुढील बाबींचा समावेश होतो.
१. उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीचे संकलन आणि विश्लेषण करणे.
२. त्या माहितीचा स्थळ व काळ याच्या संदर्भात माहिती करून घेऊन त्या माहितीच्या संदर्भात योग्य प्रश्नांची मांडणी करणे.
३. उपलब्ध माहितीचे संदर्भ तपासून चिकित्सक संशोधन करणे. या पद्धतीने केलेल्या लेखनाला इतिहासलेखन असे म्हणतात
२. रेने देकार्त इतिहासलेखनात कोणत्या मताचा आग्रह धरला.
फ्रेंच तत्त्वज्ञ रेने देकार्त यांनी पुढील मतांचा इतिहासलेखनात आग्रह धरला.
१. एखादी गोष्ट सत्य आहे, असे नि: संशयरीत्या निश्चित होत नाही, तोपर्यंत तिचा कदापिही स्वीकार करू नये.
२. एखाद्या समस्येचे विश्लेषण आवश्यक तेवढेच करावे व आधीच छोट्या समस्या व नंतर मोठ्या समस्या या क्रमाने मांडावी.
३. इतिहास लेखनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कागदपत्रं सारख्या ऐतिहासिक साधनांची विश्वासाहर्ता तपासून घेतली पाहिजे.
३. व्हाॅल्टेअर यांना इतिहासलेखनाचे जनक म्हटले जाते. (मार्च 19)
व्हाॅल्टेअर यांच्यामते इतिहास लेखनासाठी-
१. वस्तुनिष्ठ सत्य आणि घटनांचा कार्यक्रम योग्य असायला हवा.
२. तत्कालीन समाजाच्या परंपरा, शेती, व्यापार, व आर्थिक व्यवस्था यांचा विचार होणे आवश्यक आहे.
३. त्यांच्या या मतामुळे इतिहासाची मांडणी करताना मानवी जीवनाचा सर्वांगीण विचार व्हायला हवा, हा नवीन विचार पुढे आला. म्हणून व्होल्टेअर यांना "आधुनिक इतिहास लेखनाचे" जनक म्हणतात.
५. पुढील संकल्पना चित्र पूर्ण करा.
रेने देकार्त
लिओपॉल्ड युरोपातील महत्त्वाचे जॉर्ज वील्हेम व्हॉन रांके विचारवंत. फ्रेडरिक हेगेल
व्हाॅल्टेअर
६. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा
१. कार्ल मार्क्स यांचा वर्ग सिद्धांत स्पष्ट करा.
एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जर्मनीच्या कार्ल मार्क्स यांनी वर्गसंघर्षाचा सिद्धांत मांडला.
१. इतिहास हा अमूर्त माणसांचा नसून जिवंत माणसांचा असतो.
२. मूलभूत गरजा भागवण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या उत्पादन साधनांच्या स्वरूपावर व मालकीवर माणसामाणसांचे नातेसंबंध अवलंबून असतात
३. समाजातील सर्व घटकांना ही उत्पादन साधने समप्रमाणात मिळत नाही. उत्पादन साधनांच्या या असमान वाटपामुळे समाजाची वर्गावर आधारित विषम विभागणी होऊन वर्गसंघर्ष निर्माण होतो.
४. उत्पादन साधने ताब्यात असलेला वर्ग अन्य वर्गांचे आर्थिक शोषण करतो. मानवी इतिहास हा अशा वर्ग संघर्षांचा इतिहास आहे.
२. आधुनिक इतिहास लेखनाची चार वैशिष्ट्ये कोणती?
आधुनिक इतिहास लेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये-
१. या शास्त्रशुद्ध पद्धतीची सुरुवात योग्य प्रश्नांची मांडणी करण्यापासून होते.
२. हे प्रश्न मानवकेंद्रित असून भूतकालीन मानवी समाजसंघटकांनी विशिष्ट कालावधीत केलेल्या कृतीसंबंधित असतात. त्या कृतींचा संबंध दैवी घटनांशी वा कथा-कहाण्याशी जोडलेला नसतो.
३. या प्रश्नांच्या उत्तरांना इतिहासातील विश्वासार्ह पुराव्याचा आधार असल्याने त्याची मांडणी तर्कसंगत असते.
४. मानवाने केलेल्या भूतकालीन कृतींच्या आधारे इतिहासात मानवजातीच्या वाटचालीचा वेध घेतला जातो.
३. स्त्रीवादी इतिहास लेखन म्हणजे काय?
स्त्रीवादी इतिहास लेखन म्हणजे स्त्रियांच्या दृष्टिकोनातून केलेली इतिहासाची पुनर्रचना होय.
२. इतिहासाच्या लेखनात पुरुषवादी दृष्टिकोनाचाच प्रभाव अधिक होतो. म्हणून त्यावर पुनर्विचार करावा आणि त्यात स्त्रियांचा अंतर्भाव करावा, अशी भूमिका फ्रेंच विदुषी सिमाॅ-द-बोव्हा यांनी मांडली.
३. त्यानंतर स्त्रीवादी इतिहासलेखन हा विचार स्वीकारला गेला.
४. स्त्रियांशी संबंधित नोकऱ्या,रोजगार, ट्रेड युनियन्स, स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन, स्री संस्था या सर्वांवर सविस्तर संशोधन सुरू झाले.
५.१९९० नंतर 'स्री' हा एक स्वतंत्र सामाजिक वर्ग मानून इतिहास लेखनावर भर दिला जाऊ लागला. या दृष्टिकोनालाच "स्रीवादी इतिहासलेखन" असे म्हणतात.
४. लिओपोल्ड व्हॉन रांके यांचा इतिहास विषयक दृष्टिकोन स्पष्ट करा.
लिओपोल्ड व्हॉन रांके यांनी इतिहास लेखन कसे करावे, याविषयी मांडलेल्या मतातून त्यांचा इतिहास विषयक दृष्टिकोन स्पष्ट होतो. त्यांच्या मते-
१. इतिहासाचे चिकित्सक पद्धतीने संशोधन व्हावे.
२. इतिहास लेखन करताना ऐतिहासिक घटनांशी संबंधित सर्व कागदपत्रे व दस्तऐवज यांचा कसून शोध घेणे आवश्यक आहे. या सखोल संशोधनामुळे आपल्याला ऐतिहासिक सत्यापर्यंत पोहोचता येते.
३. इतिहास लेखनात काल्पनिकता नसावी.
Comments
Post a Comment